Shamsur Rahman Faruqi | പത്മശ്രീ ഡോക്ടർ ശംസുറഹ്മാൻ ഫാറൂഖി: ഉര്‍ദുവിന്‍റെ പ്രതിഭാധനനായ സാഹിത്യകാരന്‍

شمس الرحمٰن فاروقی

1935 ജനുവരി 15ന്  ജന്മദിനം.

2020 ഡിസംബർ 25ന് വിടവാങ്ങി

 ഉർദു സാഹിത്യത്തിൽ നിരൂപകനായി അരങ്ങേറ്റം കുറിച്ച് കവിയായും നിഘണ്ടു നിർമ്മാതാവായും ഭാഷാ ചരിത്ര ഗവേഷകനായും ചെറുകഥാകൃത്തായും പ്രശോഭിച്ച  പ്രതിഭാധനനായ സാഹിത്യകാരനായിരുന്നു പത്മശ്രീ ഡോക്ടർ ശംസുറഹ്മാൻ ഫാറൂഖി.

1953ൽ അലഹബാദ് സർവകലാശാലയിൽ നിന്ന് ഇംഗ്ലീഷ് സാഹിത്യത്തിൽ ബിരുദാനന്തര ബിരുദം നേടിയ ഫാറൂഖി നീണ്ടകാലം കേന്ദ്ര സർക്കാർ ജീവനക്കാരനായിരുന്നു. അലഹബാദിൽ നിന്ന് പ്രസിദ്ധീകരണമാരംഭിച്ച "ശബെ ഖൂൻ" മാസികയുടെ സ്ഥാപകനും എഡിറ്ററുമായിരുന്നു അദ്ദേഹം. അദ്ദേഹം തന്റെ ചെറുകഥാ പരീക്ഷണം നടത്തി വിജയം വരിച്ചത് ഈ മാസികയിലൂടെയായിരുന്നു. നാല് പതിറ്റാണ്ട് കാലം എഡിറ്ററായി അദ്ദേഹം തുടർന്നു. 

കുറച്ച് വർഷങ്ങൾക്ക് മുമ്പ് "കയീ ചാന്ദ് ഥേ സറേ ആസ്മാൻ" എന്ന അദ്ദേഹത്തിന്റെ നോവൽ സാഹിത്യ ലോകം ഇരുകൈയും നീട്ടി സ്വീകരിച്ചു. കാവ്യ വൃത്ത ശാസ്ത്രത്തിൽ അതിനിപുണനായിരുന്ന ഫാറൂഖി ഉർദു സാഹിത്യ ചരിത്രത്തിലെ മുടിചൂടാ മന്നനായിരുന്നു. മാത്രവുമല്ല, ഇംഗ്ലീഷിലും ചില പ്രധാനപ്പെട്ട ഗ്രന്ഥങ്ങൾ അദ്ദേഹത്തിന്റേതായുണ്ട്. 

ഉർദുവിലെ കാവ്യത്തമ്പുരാൻ (ഖുദായെ സുഖൻ) മീർ തഖീ മീറിന്റെ കാവ്യ സപര്യയെ കുറിച്ച് അദ്ദേഹം തയ്യാറാക്കിയ നാല് വാല്യങ്ങളുള്ള നിരവധി പതിപ്പുകളായി പ്രസാധനം ചെയ്യപ്പെട്ട "ശീർ ശോർ അങ്കേസ്" എന്ന നിരൂപണ ഗ്രന്ഥത്തിന് 1996ൽ രാജ്യത്തെ പരമോന്നത സാഹിത്യ പുരസ്കാരങ്ങളിലൊന്നായ 'സരസ്വതീ സമ്മാൻ' ലഭിക്കുകയുണ്ടായി. 

 ശംസുറഹ്മാൻ ഫാറൂഖി നിരൂപണം, കവിത, ചെറുകഥ, നിഘണ്ടു നിർമാണം, നോവൽ, കാവ്യ വൃത്ത ശാസ്ത്രം, വിവർത്തനം തുടങ്ങി ഒട്ടുമിക്ക സാഹിത്യ മേഖലയിലും ചരിത്ര പ്രസക്തമായ പ്രവർത്തനങ്ങൾ നടത്തിയ സാഹിത്യ പ്രതിഭയാണ്. നിരവധി പുരസ്കാരങ്ങളാൽ ആദരിക്കപ്പെട്ട ശംസുറഹ്മാൻ ഫാറൂഖി സാഹബിനെ അലിഗഢ് മുസ്ലിം സർവകലാശാല ഡിലിറ്റ് നൽകിയും രാജ്യം 2009ൽ പദ്മശീ ബഹുമതി നൽകിയും ആദരിച്ചിട്ടുണ്ട്. 

ഗുഞ്ചെ സൂഖ്ത്ത, സബ്സ് അന്ദർ സബ്സ്, ചാർ സിംത് കാ ദരിയാ, ആസ്മാനെ മിഹ്റാബ്, ശീരീ മജ്മൂഅ, സവാർ ഓർ ദൂസരേ അഫ്സാനേ, അഫ്സാനേ കീ ഹിമായത്ത് മെ, ലഫ്സോ മഅ്നാ, ഫാറൂഖീ കേ തബസ്വുറേ, ശീർ ശോർ അങ്കേസ്, ഉറൂസ്, ആഹങ്ക് ഓർ ബയാൻ, ഉർദു ഗസൽ കേ അഹം മോഡ്, കയീ ചാന്ദ് ഥേ സറേ ആസ്മാൻ എന്നിവ അദ്ദേഹത്തിന്റെ ചില സാഹിത്യ ഗ്രന്ഥങ്ങളാണ്.  

1935 ജനുവരി 15ന് ഉത്തർപ്രദേശിലെ പ്രതാപ്ഗഢ് ജില്ലയിൽ ജനിച്ച ഫാറൂഖി 2020 ഡിസംബർ 25ന് എൺപത്തി ആറാം വയസ്സിൽ അലഹബാദില്‍ (പ്രയാഗ് രാജ്യ്) അന്തരിച്ചു.

 -ഫൈസൽ വഫ ആലങ്കോട്

شمس الرحمٰن فاروقی (وفات:25 دسمبر 2020ء)

 اردو ادب کے مشہور نقاد اور محقق تھے جنہوں نے تنقید نگاری سے اپنا سفر شروع کیا تھا۔ انہوں نے الہ آباد سے ’شب خون‘ کا اجرا کیا جسے جدیدیت کا پیش رو قرار دیا گیا۔ اس رسالے نے اردو مصنفین کی دو نسلوں کی رہنمائی کی۔ فاروقی صاحب نے شاعری کی، پھر لغت نگاری اور تحقیق کی طرف مائل ہو گئے۔ اس کے بعد افسانے لکھنے کا شوق چرایا تو “شب خون“ میں فرضی ناموں سے یکے بعد دیگرے کئی افسانے لکھے جنہیں بے حد مقبولیت حاصل ہوئی۔ تین سال قبل انہوں نے ایک ناول لکھا، ‘سانچہ:کئی چاند تھے سرِ آسماں‘ جسے عوام و خواص نے بہت سراہا۔ اس کے علاوہ انہیں عام طور پر اردو دنیا کے اہم ترین عروضیوں میں سے ایک گردانا جاتا ہے۔ غرض یہ اردو ادب کی تاریخ میں 

شمس الرحمٰن فاروقی جیسی کثیر پہلو شخصیت کی نظیر ملنا مشکل ہے۔

انہوں نے کوئی چالیس سال تک اردو کے مشہور و معروف ادبی ماہنامہ “شب خون“ کی ادارت کی اور اس کے ذریعہ اردو میں ادب کے متعلق نئے خیالات اور برصغیر اور دوسرے ممالک کے اعلیٰ ادب کی ترویج کی۔ شمس الرحمن فاروقی نے اردو اور انگریزی میں کئی اہم کتابیں لکھی ہیں۔ خدائے سخن میر تقی میر کے بارے میں ان کی کتاب 'شعر شور انگیز' جوچار جلدوں میں ہے، کئی بار چھپ چکی ہے اوراس کو 1996ء میں سرسوتی سمّان ملا جو برصغیر کا سب سے بڑا ادبی ایوارڈ کہا جاتا ہے۔ شمس الرحمن فاروقی نے تنقید، شاعری، فکشن، لغت نگاری، داستان، عروض، ترجمہ، یعنی ادب کے ہر میدان میں تاریخی اہمیت کے کارنامے انجام دیے ہیں۔ انہیں متعدد اعزاز و اکرام مل چکے ہیں جن میں علی گڑھ مسلم یونیورسٹی کی اعزازی ڈگری ڈی لٹ بھی شامل ہے۔

تحقیقی و تنقیدی کتابیں

• اثبات و نفی
• اردو غزل کے اہم موڑ
• اردو کا ابتدائی زمانہ ادبی تہذیب و تاریخ کے پہلو
• افسانے کی حمایت میں
• انداز گفتگو کیاہے
• تعبیر کی شرح
• تفہیم غالب
• شعر شور انگیز چارجلدیں
• شعر غیر شعر اور نثر
• خورشید کا سامان سفر
• صورت و معنی سخن
• غالب پر چار تحریریں
• گنج سوختہ
• لغات روزمرہ
• ہمارے لیے منٹو صاحب
• لفظ ومعنی
• نئے نام
• نغمات حریت
• عروض آہنگ اور بیان

افسانے

• سوار اور دوسرے افسانے

ناول

• کئی چاند تھے سر آسماں

شاعری

• آسمان محراب